Własność intelektualna zawarta w opakowaniu – czy warto ją chronić w branży farmaceutycznej?

Jak wiadomo, opakowanie w branży farmaceutycznej musi spełnić określone wymogi warunkowane naturą produktów, w tym wymogi regulacyjne w zakresie oznaczeń informacyjnych. Niniejszy artykuł poświęcony jest zaś wyłącznie zagadnieniom prawa własności intelektualnej i próbą poszukiwania właściwej strategii ochrony opakowań w celu zwiększenia ich potencjału rynkowego, a także jako elementu budowania marki produktu oraz producenta.

Opakowanie a własność intelektualna

Funkcję narzędzia komunikacji z klientem może stanowić każdy element opakowania: etykieta, kartonowe opakowanie zewnętrzne, szklany lub plastikowy pojemnik, a także dozownik leku, np. inhalator. Każdy z nich może stanowić odrębny przedmiot prawa własności intelektualnej, przede wszystkim prawa autorskiego ze względu na twórczy charakter jego zaprojektowania, wzoru przemysłowego, gdyż stanowi zewnętrzną postać produktu, znaku towarowego – może wskazywać pochodzenie towaru z określonego źródła. Opakowanie może nawet pełnił określone funkcje techniczne, wtedy może stanowić wynalazek chroniony patentem. Większość z wyżej wymienionych praw wymaga uzyskania ochrony przed właściwym organem rejestrowym. Ochrona prawno-autorska[1], ochrona wynikająca z regulacji o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji[2] oraz niezarejestrowanego wzoru przemysłowego[3] nie wymaga rejestracji.

Co więcej, jeden element opakowania może być chroniony różnymi prawami własności intelektualnej, np. unikalny dozownik leku może zawierać rozwiązanie, które warto zgłosić do opatentowania, jego zewnętrzna forma estetyczna może być utworem i jednocześnie wzorem przemysłowym, a także stanowić wskazówkę co do pochodzenia towaru z określonego źródła, tj. pełnić rolę znaku towarowego. Kumulacja praw własności intelektualnej istotnie wzmacnia ochronę interesów przedsiębiorcy, o ile jest umiejętnie wykorzystana.

Przykładem na to, ile praw własności intelektualnej może być zawartych w jednym opakowaniu jest inhalator leków wziewnych GSK, zwany DISCUS, w którym sprzedawany jest m.in. lek SERETIDE. Wewnątrz inhalatora znajduje się dozownik na lek, którego mechanizm chroniony był patentem w wielu krajach, a zewnętrzna postać jest zarejestrowana jako trójwymiarowy znak towarowy, zarówno jako sam kształt, jak i kolor, w których dostępny jest na rynku. Co więcej, GSK ubiegało się o ochronę samego abstrakcyjnego koloru fioletowego, w którym sprzedawany jest lek SERETIDE. Bryła inhalatora może też stanowić utwór ze względu na unikalny w dacie powstania wygląd.

Ochrona niektórych z ww. praw wygasła lub organ odmówił ochrony. Niemniej jednak wyżej opisany przykład obrazuje możliwą kumulację ochrony praw własności intelektualnej. Czasem korzyści przynosi nawet strategia, która zakłada, że być może nie wszystkie zgłoszenia praw zostaną pozytywnie rozpatrzone przez organ rejestrowy. Jednakże sam fakt zgłoszenia już sam w sobie prowadzi do pewnej przewagi na rynku przez określony czas, kiedy decyzja organu nie została jeszcze wydana, a konkurenci mają to na uwadze i nie podejmują działań konkurencyjnych, np. przez wprowadzenie na rynek produktu o podobnie wyglądającym opakowaniu.

Cele ochrony

Pojawia się zatem pytanie, czemu służy ochrona opakowania leku jako przedmiotu praw własności intelektualnej i czy warto o nią się ubiegać? Wymaga ona przecież określonych wysiłków organizacyjnych i ponoszenia stosunkowo wysokich kosztów.

Po pierwsze, zadbanie o ochronę opakowania prowadzi do pewnego uporządkowania wartości niematerialnych w firmie. Warto wdrożyć określoną politykę w tym obszarze, gdyż przyniesie ona wymierne korzyści w perspektywie określonego czasu. Po drugie, rejestracja praw powoduje powstanie tzw. monopolu, tj. wyłączności korzystania z określonego przedmiotu z wyłączeniem osób trzecich. Prowadzi to do zapewnienia przejrzystości na rynku i zachowania pewnego dystansu konkurentów od produktu chronionego prawem wyłącznym. W ten sposób zarejestrowane prawa własności intelektualnej wywołują efekt prewencyjny, tj. powstrzymanie się konkurentów od skorzystania z opakowań podobnych. Po trzecie, posiadanie praw wyłącznych, w tym do opakowania, stanowi niematerialną wartość przedsiębiorstwa, która często jest jednym z jego ważniejszych składników majątkowych. Po czwarte, chronione prawo własności intelektualnej znacząca ułatwia obronę przed nieuczciwymi konkurentami w sporze o naruszenie przed sądem cywilnym lub organem administracji. Im bardziej zadba się o ochronę na etapie wprowadzenia produktu na rynek, tym łatwiej później walczyć z nieuczciwymi konkurentami.

Należy przy tym pamiętać, że w zakresie własności intelektualnej podstawową zasadą jest tzw. lepsze pierwszeństwo w ujęciu czasowym, tj. pierwszeństwo zgłoszenia danego rozwiązania. Dlatego konieczne jest podejmowanie działań niezwłocznie po jego opracowaniu, żeby konkurent nie był szybszy w zgłoszeniu podobnego rozwiązania.

Prawa zarejestrowane

Znak towarowy najczęściej kojarzony jest jako nazwa lub logo służące identyfi kacji produktu jako pochodzącego z określonego przedsiębiorstwa. Niemniej jednak znakiem towarowym zarówno dwuwymiarowym, jak i trójwymiarowym może być całe opakowanie, tj. z nazwą oraz szatą grafi czną lub jego elementy, np. sama etykieta, a nawet sam kształt opakowania[4]. Znakiem towarowym może być bowiem każde oznaczenie umożliwiające odróżnienie towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa oraz możliwe do przedstawienia w rejestrze znaków towarowych w sposób pozwalający na ustalenie jednoznacznego i dokładnego przedmiotu udzielonej ochrony. W klasie 5 Klasyfikacji Nicejskiej, do której należą głównie farmaceutyki, można znaleźć wiele przykładów opakowań zarejestrowanych jako znaki towarowe[5]. Korzystnym rozwiązaniem jest ochrona tzw. czystego kształtu opakowania, gdyż zapewnia szeroki zakres monopolu bez względu na znaki słowne, etykietę lub kolorystykę. Jednak takie znaki wymagają najczęściej wykazania przed organem rejestrowym tzw. wtórnej zdolności odróżniającej uzyskanej w wyniku długotrwałego używania na rynku. Zaletą ochrony płynącej ze znaku towarowego jest z pewnością możliwość jej nieograniczonego przedłużania na kolejne 10-letnie okresy.

Korzystną formą ochrony opakowania jest zarejestrowany wzór przemysłowy. Wzorem przemysłowym może być każda nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, fakturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację[6]. W porównaniu ze znakiem towarowym sam proces uzyskania ochrony jest krótszy, prostszy i tańszy. Organ rejestrowy nie przeprowadza bowiem badania przesłanek rejestracji, zatem ubieganie się o ochronę jest proste i w zasadzie sprowadza się do złożenia zgłoszenia. Jednak zakres ochrony wzoru przemysłowego jest najczęściej węższy niż znaku towarowego. Co więcej, ochrona wzoru może trwać maksymalnie 25 lat. Dlatego dobrą strategią jest najpierw zgłoszenie wzoru przemysłowego, a potem ubieganie się o rejestrację znaku towarowego tego samego opakowania lub jego elementów, o ile będzie ono utrzymywane na rynku przez dłuższy czas.

Innowacyjne opakowania lub zastosowane w nich rozwiązania warto chronić patentem na wynalazek. Patenty są udzielane na wynalazki, które są nowe (nie są częścią stanu techniki), posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania[7]. Często opakowanie może mieć walor funkcjonalny lub użyteczny, który można ochronić patentem, a przez to uzyskać monopol na dane rozwiązanie, co w konsekwencji da pewną przewagę rynkową. Zakres ochrony z patentu jest przy tym odmienny od chronionego na podstawie znaku towarowego oraz wzoru przemysłowego. Uzyskanie ochrony z patentu może zatem dopełniać ochrony całości opakowania.

Ochrona bez rejestracji

Jak wyżej wspomniano, nie wszystkie prawa wymagają rejestracji, by można je było egzekwować. Jednak najczęściej konieczne jest zadbanie o określone dowody czy zabezpieczenia przed ujawnieniem określonych informacji. Nowe opakowanie najczęściej stanowi utwór w rozumieniu prawa autorskiego[8]. Aby skorzystać z tej ochrony, konieczne jest nabycie majątkowych praw autorskich od projektanta na podstawie umowy zawartej w formie pisemnej, obejmującej adekwatne tzw. pola eksploatacji[9], chyba że projektant jest pracownikiem, a projektowanie opakowań leży w zakresie jego obowiązków. Częste są w praktyce sytuacje, kiedy przedsiębiorca jest przekonany, że przysługują mu prawa autorskie, a kiedy trzeba je egzekwować, brakuje koniecznej dokumentacji.

Niezwykle pomocna w ochronie opakowania jest regulacja o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Warunkiem skorzystania z ochrony jest pierwszeństwo używania danego rozwiązania na polskim rynku. Opakowania niezarejestrowane i zarejestrowane chronione są przed wprowadzeniem klientów w błąd co do pochodzenia produktu[10]. Niezależny rodzaj ochrony to ochrona zewnętrznej postaci produktu w zakresie tzw. niewolniczego naśladownictwa, jaką może być również całe opakowanie farmaceutyku[11].

Na podstawie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji można się ubiegać o ochronę tajemnicy przedsiębiorstwa[12], tj. informacji posiadających wartość gospodarczą dla przedsiębiorcy, którym nadano charakter poufny i dołożono staranności w zachowaniu informacji przed ujawnieniem. Ten rodzaj ochrony może mieć zastosowanie, np. w zakresie know-how dotyczącego procesu technologicznego opakowania czy nieujawnionych rozwiązań funkcjonalnych.

Możliwa jest również ochrona opakowania jako wzoru niezarejestrowanego[13], która rozpoczyna się w momencie pierwszego publicznego udostępnienia na terytorium Unii Europejskiej, a kończy z upływem 3 lat. Wzór niezarejestrowany nie korzysta z ochrony przed naśladownictwem, a jedynie przed kopiowaniem, tj. w sytuacji, gdy nieuczciwy konkurent skorzystał z opakowania identycznego lub niemal identycznego.

Powyższe rodzaje ochrony wykorzystywane są uzupełniająco w stosunku do ochrony płynącej z rejestracji lub gdy ochrona taka nie przysługuje przedsiębiorcy, gdyż się o nią nie ubiegał albo gdy dany przedmiot niematerialny nie korzysta ze swojej natury z rejestracji. Pomimo że dla egzekwowania tego typu ochrony nie jest konieczna żadna wymagana prawem procedura, warto zadbać od początku o właściwe umowy, np. z autorami opakowania, utrzymanie pewnych informacji w poufności czy też gromadzenie dowodów używania danego opakowania.

Terytorium ochrony

W strategii ochrony opakowania jako przedmiotu praw własności intelektualnej ważna jest decyzja co do terytorium ochrony, gdyż prawa te ze swojej natury posiadają zasięg terytorialny. W przypadku opakowań, które są przeznaczone tylko na rynek polski, nie warto inwestować w ochronę np. unijnego znaku towarowego, która jest droższa, a z założenia zbędna. Niemniej jednak, gdy w przyszłości możliwe jest użycie opakowania poza terytorium RP, warto to przewidzieć wcześniej, by konkurent z innego kraju nie uzyskał pierwszeństwa.

Znaki towarowe, wzory przemysłowe i patenty chronione na terenie Polski rejestrowane są przez Urząd Patentowy RP. Szerszą ochronę (jednolitą na terenie całej UE) można uzyskać, rejestrując unijny znak towarowy lub wzór wspólnotowy w Urzędzie Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej. Rejestrację w wybranych krajach świata można uzyskać, korzystając z trybu rejestracji międzynarodowej za pośrednictwem Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (w zakresie znaków towarowych) oraz Europejskiego Urzędu Patentowego (w zakresie patentów).

Prawa własności intelektualnej liderów branży farmaceutycznej

Korzyści, które przynosi ochrona opakowań, widoczne są na rynku i w rankingach sprzedażowych[14]. Nie bez powodu największe firmy farmaceutyczne posiadają wiele wartości niematerialnych, m.in. znaków towarowych, wzorów przemysłowych czy patentów na rozwiązania techniczne. Jednym z liderów w kategorii liczby praw własności intelektualnej jest Johnson & Johnson. Firma posiada aż 38 512 zarejestrowanych znaków towarowych oraz 5471 wzorów przemysłowych. Za nią plasuje się Glaxo Group, która posiada 17 339 zarejestrowanych znaków towarowych oraz 1055 zarejestrowanych wzorów przemysłowych. Wiele znaków i wzorów posiada także spółka Pfizer – odpowiednio 10 856 i 15 315.

Podsumowanie

Ochrona opakowania produktu leczniczego czy suplementu diety stanowi skuteczne narzędzie budowania siły produktu i marki. Najlepsze efekty przynosi zaplanowana z góry strategia ochrony. Pozwala ona na przemyślane podejmowanie decyzji i wykorzystanie środków na te elementy wizerunku produktu i marki, które przyniosą najlepsze efekty. Konieczne jest również monitorowanie rynku w celu identyfikacji naruszeń. Sama rejestracja opakowania lub jego elementu zapewnia monopol, który sam w sobie może mieć tylko efekt prewencyjny i powodować, że konkurenci nie upodobnią swojego rozwiązania do będącego przedmiotem wcześniejszej rejestracji. Jednak pełną ochronę zapewni dopiero egzekwowanie tego monopolu w sporach z nieuczciwymi konkurentami. A skuteczność tych działań zależy właśnie od wdrożonej wcześniej strategii ochrony.

Piśmiennictwo

1. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r., tj. Dz. U. z 2021 r., poz. 1062 (upapp).
2. Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z dnia 16 kwietnia 1993 r., tj. Dz. U. z 2020 r., poz. 1913 (uznk)
3. Rozporządzenie Rady (WE) nr 6/2002 z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie wzorów wspólnotowych (rww)
4. Art. 120 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (pwp) (Dz.U. z 2021 r., poz. 324).
5. https://www.tmdn.org/tmview/#/tmview/, https://ewyszukiwarka.pue.uprp.gov.pl/search/simple-search?lng=pl/.
6. Art. 102 pwp.
7. Art. 24 pwp.
8. Art. 1 uppap.
9. Art. 50 uppap.
10. Art. 10 uznk.
11. Art. 13 uznk.
12. Art. 11 uznk.
13. Art. 11 rww.
14. https://www.politykazdrowotna.com/46025,top50-branzy-farmaceutycznej-najwieksze-firmy-na-rynku/.
15. Baza Trademark View, stan na dzień 30.11.2021 r.

Artykuł został opublikowany w kwartalniku "Świat Przemysłu Farmaceutycznego" 4/2021