Adaptogenne działanie różeńca górskiego (Rhodiola rosea L.)

Kategoria: Aktualności Surowce
7 min. czytania

Różeniec górski (Rhodiola rosea L.) należy do roślin z rodziny Crassulacae (gruboszowate). Jest wieloletnią kwitnącą byliną alpejsko-arktyczną z silnie rozrastającymi się poziomymi kłączami z licznymi korzeniami. Jest to niezwykła roślina, której kłącze ma charakterystyczny różany zapach oraz złoty odcień, dlatego różeniec górski powszechnie znany jest jako złoty korzeń („golden root”), arktyczny korzeń („arctic root”) czy korzeń różany („roseroot”). Występuje na całej półkuli północnej (szczególnie w regionach okołobiegunowych), na terenach północnej Azji, w górskich regionach Europy, a w mniejszym stopniu w Ameryce Północnej. W Polsce możemy go spotkać na terenach górskich (w Sudetach, Karpatach, Tatrach). Różeniec górski rośnie na skalistych murawach, stokach, klifach, piargach. Do optymalnego wzrostu roślina ta potrzebuje dużej wilgotności powietrza, dużego nasłonecznienia, a przede wszystkim dość niskich temperatur. Kłącza wykorzystywane jako surowiec zielarski zbiera się głównie z dziko rosnących roślin, około 5-letnich. Ze względu na rosnącą popularność tego surowca podejmowane są próby uprawy różeńca górskiego (np. w Kanadzie, Szwecji), jednak jest to dość trudne i kosztowne przedsięwzięcie. Ze względu na ograniczoną dostępność surowca Rhodiola rosea L. istnieje potencjalne ryzyko zafałszowania go innymi gatunkami (zwłaszcza Rhodiola crenulata).

Do tej pory udokumentowano ponad 200 gatunków Rhodiola, a wiele z nich jest stosowanych w tradycyjnej medycynie ludowej Azji, między innymi Rhodiola heterodonta (Hook.f. & Thomson)Boriss, Rhodiola quadrifida (Pall.) Fisch. & C.A.Mey. czy wcześniej wspominany gatunek Rhodiola crenulata (Hook.f. & Thomson) H.Ohba.

Historia i bezpieczeństwo stosowania

Rhodiola rosea L. to roślina o długiej historii stosowania w tradycyjnej medycynie ludowej Skandynawii, Azji czy Europy Wschodniej. Jej właściwości terapeutyczne i lecznicze po raz pierwszy zostały opisane w literaturze Tybetu, pochodzącej sprzed 1200 lat. Różeniec górski był przez blisko 30 lat obecny w wykazach roślin leczniczych w Farmakopei Rosyjskiej, co świadczy o rozpoznawalności jego właściwości oraz znaczeniu w tradycyjnej medycynie.

Korzeń i ziele różeńca górskiego nie są klasyfikowane jako nowa żywność w przypadku użycia do suplementów diety. Surowiec ten był wykorzystywany w suplementach diety na terenie Unii Europejskiej przed 15 maja 1997 roku i nie wymaga procedury autoryzacji przed wprowadzeniem na rynek UE zgodnie z Rozporządzeniem (UE) 2015/2283.

Komitet ds. Produktów Leczniczych Roślinnych (Committee on Herbal Medicinal Products, HMPC) działający przy Europejskiej Agencji Leków (EMA) opracował monografie dotyczące różnych ziół, w tym niektórych adaptogenów (np. preparatów pochodzących z Eleutherococcus senticosus, Panax ginseng czy Rhodiola rosea). Monografie obejmują ich wskazania i ograniczenia w stosowaniu, a także bezpieczeństwo użycia jako zarejestrowanych substancji leczniczych.

Działanie prozdrowotne

Różeniec górski jest znany przede wszystkim jako adaptogen, czyli substancja, która może wspierać organizm w radzeniu sobie ze stresem i zmniejszać jego negatywne skutki. Jest w stanie zwiększyć niespecyficzną odporność organizmu na stres fizyczny i psychiczny oraz normalizować jego funkcje. Stres wiąże się ze zwiększoną częstością występowania licznych zaburzeń zdrowotnych, od łagodniejszych stanów fizjologicznych, takich jak spadek wydolności fizycznej i psychicznej oraz uczucie osłabienia, po bardziej niepokojące stany, takie jak lęk, depresja, zmęczenie i wypalenie, dysfunkcje układu sercowo-naczyniowego i rozrodczego. Może mieć korzystny wpływ na poprawę wydolności fizycznej oraz zwiększenie zdolności poznawczych.

Ekstrakty z Rhodiola rosea L. stanowią doskonały wybór w terapii astenii, obniżenia wydajności pracy spowodowanej wysiłkiem fizycznym lub intelektualnym, a także zmęczenia psychicznego i fizycznego, zaburzeń snu, utraty apetytu, drażliwości, nadciśnienia, bólów głowy i innych dolegliwości. Różeniec górski działa dwutorowo, ponieważ stymuluje funkcje poznawcze i jednocześnie działa uspokajająco na emocje, co przynosi korzyści zarówno w aspekcie natychmiastowej wydajności poznawczej i pamięciowej, jak i w długoterminowym zachowaniu prawidłowych funkcji mózgu.

Opublikowano liczne wyniki badań dotyczące stosowania preparatów ziołowych Rhodiola rosea L. w leczeniu łagodnej do umiarkowanej depresji i uogólnionego lęku. Jak wspomniano wcześniej, roślina była stosowana w medycynie tradycyjnej w celu złagodzenia objawów codziennych stresorów, w tym lęku, stresu czy zmęczenia. Hamując fizjologiczną reakcję na stres, może mieć moderujący wpływ na nastrój i odczuwanie stanów lękowych. Badania wykazały, że suplementacja ekstraktem z różeńca górskiego pomagała w łagodzeniu objawów zespołu lęku uogólnionego (generalized anxiety disorder, GAD).

Stres może być również jedną z przyczyn niepowodzeń w naturalnym poczęciu dziecka. Może on zaburzać aktywność osi podwzgórze–przysadka–gonady kontrolującej układ rozrodczy, co może spowodować opóźnienie lub brak owulacji oraz nieregularne miesiączki. Już w transkrypcjach z medycyny tradycyjnej możemy znaleźć doniesienia o działaniu różeńca górskiego we wspomaganiu płodności. Rhodiola rosea L. podawano nowożeńcom na Syberii w celu zwiększenia płodności, a w niektórych górskich wioskach w Gruzji bukiet korzeni tej rośliny jest nadal wręczany parom przed ślubem. Według dostępnych badań klinicznych wyciągi ze złotego korzenia są w stanie przywrócić owulację u kobiet cierpiących na zanik cyklu menstruacyjnego.

Różeniec górski wykazuje również działanie kardioprotekcyjne, takie jak zapobieganie uszkodzeniom serca wywołanym stresem, obniżanie poziomów katecholamin mięśnia sercowego i cyklicznego monofosforanu adenozyny (cAMP) oraz zmniejszanie uwalniania katecholamin nadnerczowych.

Profil fitochemiczny

Wszechstronną aktywność farmakologiczną Rhodiola rosea L. przypisuje się jej cennemu składowi fitochemicznemu. W podziemnych częściach tej rośliny znaleziono około 140 związków chemicznych. Badania naukowe i kliniczne wykazały, że najistotniejszymi substancjami o działaniu farmakologicznym, które warunkują korzystne właściwości różeńca górskiego, są związki polifenolowe, takie jak fenylopropanoidy, flawonoidy, proantocyjanidyny i taniny. Wśród nich szczególnie znane są rozawina, rozyna, rodiolina oraz salidrozyd, w połączeniu z aglikonem p-tyrozolem. Według opinii części badaczy spośród około 200 rozpoznanych gatunków Rhodiola spp., jedynie różeniec górski zawiera salidrozyd oraz rozawinę i jej pochodne fitozwiązki – rozynę i rozarynę. To właśnie fenylopropanoidy oraz pochodne fenyloetanolu są uznawane za kluczowe grupy związków chemicznych obecnych w różeńcu górskim, które warunkują jego aktywność farmakologiczną i właściwości terapeutyczne.

Fenylopropanoidy są substancjami charakterystycznymi wyłącznie dla gatunku Rhodiola rosea L. Wspierają zarówno sprawność fizyczną, jak i umysłową, co przekłada się na zwiększenie wydajności pracy. Dzięki podwyższaniu poziomu serotoniny w mózgu, fenylopropanoidy mogą również wspierać łagodzenie objawów depresji. Dodatkowo, substancje te mają właściwości adaptogenne (wspierające organizm w radzeniu sobie ze stresem), kardioochronne (wspomagające pracę serca), przeciwutleniające (neutralizujące wolne rodniki), antymitotyczne (hamujące podział komórek), cytotoksyczne (szkodliwe dla komórek nowotworowych) oraz przeciwbakteryjne. Do znanych fenylopropanoidów zaliczają się związki, takie jak rozawina, rozyna i rozaryna, potocznie określane jako rozawiny.

Pochodne fenyloetanolu również odgrywają kluczową rolę w działaniu terapeutycznym. Obecność tych związków została potwierdzona we wszystkich przebadanych gatunkach Rhodiola spp. Do tej grupy należą między innymi p-tyrozol, salidrozyd, wiridozyd i heterodontozyd. Substancje te charakteryzują się szerokim spektrum działania farmakologicznego. Wykazują działanie przeciw zmęczeniu, przeciwdziałają toksycznym skutkom działania substancji chemicznych, wykazują właściwości przeciwnowotworowe, spowalniają proces starzenia się komórek, a także zapobiegają uszkodzeniom wywołanym przez wolne rodniki dzięki swoim silnym właściwościom przeciwutleniającym.

Ze względu cenny profil fitochemiczny i korzystne prozdrowotne właściwości, złoty korzeń jest powszechnie używany jako składnik suplementów diety. Wykorzystywane są ekstrakty (płynne lub suche) oraz sproszkowane kłącze i korzeń.

Możemy zauważyć rosnące na przestrzeni ostatnich lat zainteresowanie zastosowaniem Rhodiola rosea L. w suplementacji – w 2024 roku do Państwowej Inspekcji Sanitarnej zostało zgłoszonych aż 141 (stan na listopad 2024) suplementów diety –objętych powiadomieniem o pierwszym wprowadzeniu do obrotu – zawierających w swoim składzie różeniec górski, podczas gdy w 2023 roku było ich 87, a w 2022 roku 49.

Rhodiola spp. a Konwencja Waszyngtońska

Konwencja Waszyngtońska (w skrócie CITES) jest to konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem. Do jej głównych celów zaliczamy ochronę dziko występujących roślin i zwierząt poprzez kontrolę, monitorowanie i regulowanie międzynarodowego handlu nimi, rozwijanie międzynarodowej współpracy wpierającej walkę z nielegalnym handlem oraz podnoszenie świadomości populacji na temat wpływu człowieka na dziką przyrodę i zagrożone wyginięciem gatunki zwierząt i roślin. Polska przyjęła założenia Konwencji Waszyngtońskiej w marcu 1990 roku.

W dniach 14–25 listopada 2022 roku w Panamie odbyło się 19. posiedzenie Konferencji Stron Konwencji (COP 19), podczas którego wprowadzono zmiany w załącznikach do konwencji. Na mocy Rozporządzenia Komisji (UE) 2023/966 z dnia 15 maja 2023 roku wszystkie gatunki należące rodzaju Rhodiola spp. zostały włączone do załącznika II do konwencji o handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem oraz zostały włączone do załącznika B do rozporządzenia (WE) nr 338/97. Wpis do załącznika rodzaju Rhodiola spp. otrzymał dodatkowo adnotację #2 (służy do oznaczenia wszystkich części oraz pochodnych z wyjątkiem: nasion i pyłków oraz produktów gotowych zapakowanych i przeznaczonych do handlu detalicznego).

Załącznik II konwencji obejmuje gatunki, które jeszcze nie są zagrożone nieuchronnym wyginięciem, ale mogą stać się zagrożone, jeśli handel nimi nie będzie ściśle regulowany i monitorowany. W związku z tym handel międzynarodowy (w tym każde wprowadzenie na teren Unii Europejskiej) wymaga uzyskania zezwoleń i świadectw wydanych przez odpowiednie organy administracyjne.

Planując zakup surowca roślinnego (np. ekstraktu) Rhodiola rosea musimy mieć pewność, że pochodzi on z legalnego źródła i posiada udokumentowane pochodzenie. Dlatego niezbędne jest uzyskanie świadectwa CITES od producenta lub dystrybutora. Szczególnie istotne jest to, gdy chcemy zakupić surowiec z Chin, ale w przypadku innych krajów (również w Unii Europejskiej) także należy wymagać przedstawienia takiego świadectwa. Jeśli mamy jakiekolwiek wątpliwości co do autentyczności przedstawionego przez sprzedawcę certyfikatu CITES (lub jego numeru identyfikacyjnego) możemy skonsultować się i zweryfikować legalność dokumentu z pracownikiem Wydziału ds. CITES (Departament Ochrony Przyrody) w Ministerstwie Klimatu i Środowiska. Ministerstwo pełni w Polsce funkcję Organu Zarządzającego Konwencji.

Bibliografia

  1. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 865/2006 z dnia 4 maja 2006 r. ustanawiające przepisy wykonawcze do rozporządzenia Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi.
  2. Rozporządzenie Komisji (UE) 2023/966 z dnia 15 maja 2023 r. zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 w celu uwzględnienia zmian przyjętych na 19. posiedzeniu Konferencji Stron Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem.
  3. Rejestr produktów objętych powiadomieniem o pierwszym wprowadzeniu do obrotu, Państwowa Inspekcja Sanitarna https://e.sanepid.gov.pl/spoz/rpop.
  4. Booker A., Jalil B., Frommenwiler D., Reich E., Zhai L., Kulic Z., Heinrich M., The authenticity and quality of Rhodiola rosea products, Phytomedicine, 2016, vol. 23, nr. 7, s. 754–762.
  5. Kosakowska O., Bączek K., Przybył J. L., Pióro-Jabrucka E., Czupa W., Synowiec A., Gniewosz M., Costa R., Mondello L., Węglarz Z., Antioxidant and Antibacterial Activity of Roseroot (Rhodiola rosea L.) Dry Extracts, Molecules, 2018, nr. 23, 1767.
  6. Sęczyk Ł., Sugier D., Dervişoğlu G., Özdemir F.A., Kołodziej B., Phytochemical profile, in vitro bioaccessibility, and anticancer potential of golden root (Rhodiola rosea L.) extracts, Food Chemistry, 2023, vol. 404, part B, 134779.
  7. Wolski T., Baj T., Ludwiczuk A., Głowniak K., Czarnecka G., Rodzaj Rhodiola – systematyka, skład chemiczny, działanie i zastosowanie oraz analiza fitochemiczna korzeni dwu gatunków różeńca: Rhodiola rosea L. oraz Rhodiola quadrifida (Pall.) Fish et Mey, Postępy Fitoterapii, 2008, nr. 1, s. 2–14.

Autorzy

  • Aleksandra Janczkowska

    Quality Manager, PK Components Sp. z o.o. Sp. k.