Zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania a fałszowanie leków

Podstawy prawne reguluje ustawa – Prawo farmaceutyczne, zaś szczegółowe zasady i wytyczne określają akty wykonawcze, z których najistotniejszymi są rozporządzenie Ministra Zdrowia z 9.11.2015 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania (dalej GMP) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z 13.03.2015 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Dystrybucyjnej (dalej GDP). Zasady te mają zapobiegać wprowadzaniu sfałszowanych produktów leczniczych do legalnego łańcucha dystrybucji.

Niniejsze zasady są tożsame nie tylko w Unii Europejskiej, ale i na świecie. Stanowią swoisty międzynarodowy kodeks, który zapewnia, że każdy produkt leczniczy jest odpowiedniej jakości, zawiera wszystkie substancje, które zawierać powinien, w odpowiednich dawkach i stężeniach oraz jest zgodny z wytycznymi przewidzianymi dla wniosku o pozwolenie na dopuszczenie do obrotu zatwierdzonymi przez właściwe organy. Zasady te gwarantują także zapewnienie właściwych warunków transportu, składowania i przepakowywania, co jest bardzo istotne z punktu widzenia fałszowania produktów leczniczych, gdyż jedynie leki, które posiadają wszystkie swoje właściwości, nie są lekami sfałszowanymi, chyba że mają niezamierzoną wadę jakościową.

Naruszenie GMP oraz GDP samo w sobie nie jest przestępstwem. Nie powoduje bezpośrednio odpowiedzialności karnej, ale przepisy powołując się na nie i ustanawiając ich przestrzeganie jako warunek działania zgodnie z prawem, zastrzegają sankcje administracyjne, które określone są w art. 120 Pr. farm. Jednocześnie zasady te, określając wytyczne co do postępowania z produktami leczniczymi, mogą stanowić punkt odniesienia do analizy znamion czasownikowych przestępstwa fałszowania produktów leczniczych.

Zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania

Zgodnie z art. 46 Pr. farm. wytwórca ma możliwość uzyskania zaświadczenia stanowiącego certyfikat potwierdzający zgodność warunków wytwarzania lub importu produktu leczniczego z wymaganiami Dobrej Praktyki Wytwarzania, jeżeli wyniki inspekcji przeprowadzonej przez inspektora do spraw wytwarzania Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego potwierdzą spełnianie przez wytwórcę lub importera produktu leczniczego wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania. W wyniku takiej inspekcji sprawdza się, czy wytwórca lub importer produktu leczniczego spełniają obowiązki wynikające z ustawy. Główny Inspektor Farmaceutyczny informację o wydaniu zaświadczenia wprowadza niezwłocznie do europejskiej bazy danych EudraGMDP. Jeżeli w następstwie inspekcji zostanie stwierdzone, że wytwórca lub importer produktów leczniczych nie spełnia wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania, Główny Inspektor Farmaceutyczny wprowadza niezwłocznie taką informację do bazy i cofa certyfikat potwierdzający spełnianie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania, o ile wytwórca lub importer ten certyfikat posiada.

Dodane do ustawy przepisy art. 47d Pr. farm. określają obowiązek cofnięcia certyfikatu potwierdzającego spełnianie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania w przypadku otrzymania przez GIF informacji o braku spełniania tych wymagań od właściwego organu państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub nawet z kraju trzeciego, jeżeli ma równoważne z unijnymi wymagania Dobrej Praktyki Wytwarzania i system inspekcji. Główny Inspektor Farmaceutyczny współpracuje z właściwymi inspekcjami farmaceutycznymi państw członkowskich zgodnie z wytycznymi zawartymi w zbiorze procedur dotyczących inspekcji i wymiany informacji.

Prawo farmaceutyczne przewiduje obowiązek cofnięcia przez GIF certyfikatu potwierdzającego spełnienie przez wytwórcę substancji czynnej lub substancji pomocniczych wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania w sytuacji niespełniania przez niego tych wymagań.

Zgodnie z zasadami wytwórca zapewni, że produkty lecznicze wytwarzane przez niego są odpowiednie do ich przewidzianego zastosowania, spełniają wymagane pozwolenia na dopuszczenie do obrotu albo pozwolenia na prowadzenie badania klinicznego i nie narażają pacjentów na ryzyko związane z niedostatecznym bezpieczeństwem stosowania, nieodpowiednią jakością lub skutecznością. Odpowiedzialność za realizację tych celów jakościowych spoczywa na kierownictwie wytwórni i wymaga udziału oraz zaangażowania osób zatrudnionych w różnych działach i na różnych szczeblach organizacyjnych wytwórni, a także dostawców i dystrybutorów. Aby w sposób rzetelny osiągnąć taki cel jakościowy, szczegółowo opracowuje się i prawidłowo wdraża Farmaceutyczny System Jakości, który obejmuje Dobrą Praktykę Wytwarzania oraz Zarządzanie Ryzykiem Jakości. Taki system powinien być w pełni udokumentowany, a jego skuteczność monitorowana. Wszystkie elementy Farmaceutycznego Systemu Jakości powinny funkcjonować w oparciu o wystarczającą liczbę pracowników o odpowiednich kompetencjach oraz odpowiednie pomieszczenia, urządzenia i instalacje. Wytwórca i Osoba Wykwalifikowana także ponoszą odpowiedzialność prawną. Podstawowe wymagania Zarządzania Jakością, Dobrej Praktyki Wytwarzania i Zarządzania Ryzykiem Jakości są ze sobą wzajemnie powiązane – są one przedstawione w celu podkreślenia ich wzajemnych relacji i ich zasadniczego znaczenia dla produkcji i kontroli produktów leczniczych.

Farmaceutyczny System Jakości ma na celu zapewnienie odpowiedniej jakości produktów leczniczych. Rozporządzenie w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania szczegółowo określa cechy, które ma on spełniać. System ten ma być zdefiniowany i udokumentowany. Powinna być opracowana Księga Jakości lub równoważna dokumentacja zawierająca opis Systemu Zarządzania Jakością.

Dobra Praktyka Wytwarzania jest tą częścią Zarządzania Jakością, która zapewnia, że produkt jest wytwarzany w sposób powtarzalny i kontrolowany zgodnie ze standardami jakości odpowiednimi dla jego zamierzonego zastosowania i wymaganiami pozwolenia na dopuszczenie do obrotu, pozwolenia na prowadzenie badania klinicznego lub specyfikacji produktu leczniczego. Dobra Praktyka Wytwarzania dotyczy zarówno produkcji, jak i kontroli jakości. Podstawowe wymagania Dobrej Praktyki Wytwarzania mają zapewniać, że wszystkie procesy wytwarzania są jasno zdefiniowane, systematycznie analizowane w świetle nowych doświadczeń, a ich przydatność do wytwarzania jest udowodniona w sposób powtarzalny dla produktów leczniczych o wymaganej jakości i zgodnych ze specyfikacjami.

Kontrola Jakości jest częścią Dobrej Praktyki Wytwarzania związaną z pobieraniem prób, specyfikacjami i badaniami, a także z organizacją, dokumentacją oraz procedurami zwalniania do obrotu zapewniającymi, że niezbędne i właściwe badania są rzeczywiście wykonywane i materiały nie są zwalniane do użycia, a produkty zwalniane do sprzedaży lub dystrybucji, dopóki ich jakość nie została oceniona jako zadowalająca.

W kolejnych przepisach wskazano na istotną rolę wyspecjalizowanego, szkolonego odpowiednio personelu, higieny pracy, odpowiedniego przystosowania pomieszczeń, czystości obszarów produkcyjnych, magazynowych i innych. Ogromną rolę przywiązuje się do odpowiedniej dokumentacji, która jest zasadniczym elementem systemu zapewnienia jakości. Dokumentacja jest prowadzona w różnych postaciach, w tym w postaci papierowej, elektronicznej lub fotograficznej. System dokumentacji jest wykorzystywany głównie w celu ustanowienia, kontroli, monitorowania i rejestrowania działań, które bezpośrednio lub pośrednio mają wpływ na wszystkie aspekty jakości produktów leczniczych.

Rozporządzenie określa szczegółowo procedury odnoszące się do procesu wytwarzania produktów leczniczych i nadzór nad nimi. Zobowiązuje wytwórcę do dokonywania regularnego przeglądu stosowanych przez siebie metod wytwarzania, uwzględniając postęp naukowy i techniczny oraz postęp w pracach badawczo-rozwojowych nad produktem leczniczym.

Co do szczegółowych zasad, warto zwrócić uwagę na te, które odnoszą się bezpośrednio do fałszowania produktów leczniczych. Po przyjęciu materiału, a przed jego akceptacją, każdy pojemnik lub grupa pojemników zawierających dany materiał jest poddana kontroli wizualnej obejmującej: napisy na etykietach (w tym zależność pomiędzy nazwą używaną przez dostawcę a nazwą używaną przez odbiorcę, jeżeli się różnią), sprawdzenie, czy nie ma uszkodzenia pojemnika ani zerwania plomby lub śladów wskazujących na zafałszowanie lub zanieczyszczenie materiału. Materiały są poddane kwarantannie do czasu pobrania i zbadania prób oraz zwolnienia materiału do użycia.

Rozpatrując reklamację, zwraca się szczególną uwagę na ustalenie, czy reklamacja lub podejrzenie wady jakościowej wynika ze sfałszowania produktu leczniczego.

W celu ochrony zdrowia publicznego i zdrowia zwierząt ustanowiono system oraz odpowiednie procedury dotyczące rejestracji, oceny, badania i rozpatrywania reklamacji, w tym potencjalnych wad jakościowych, a w razie potrzeby – system skutecznego i szybkiego wycofywania z obrotu produktów leczniczych oraz badanych produktów leczniczych. Wymagania Zarządzania Ryzykiem Jakości są stosowane do prowadzenia postępowań wyjaśniających i oceny wad jakościowych oraz w procesie podejmowania decyzji w odniesieniu do działań korygujących i zapobiegawczych dotyczących wycofania produktu leczniczego oraz innych działań ograniczających ryzyko.

Właściwe organy są informowane w odpowiednim czasie o potwierdzonych wadach jakościowych produktu leczniczego lub badanego produktu leczniczego, które mogą doprowadzić do wycofania produktu leczniczego lub ograniczenia jego dostaw (wadliwa produkcja, pogorszenie jakości produktu leczniczego, wykrycie sfałszowania, niezgodność z pozwoleniem na dopuszczenie do obrotu bądź ze specyfikacją produktu leczniczego lub jakiekolwiek inne poważne problemy jakościowe).

W sytuacji gdy stwierdzono, że produkt leczniczy znajdujący się w obrocie nie jest zgodny z pozwoleniem na dopuszczenie do obrotu, powiadamianie właściwych organów nie jest wymagane, pod warunkiem że stopień niezgodności spełnia wymagania dotyczące postępowania z nieplanowanymi odchyleniami, określone w załączniku nr 5 do rozporządzenia w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania (aneks 16)

Marzena Pytlarz
PPC Legal

Artykuł został opublikowany w kwartalniku "Świat Przemysłu Farmaceutycznego" 3/2020