RACJONALNA FITOTERAPIA I SUPLEMENTACJA DIETY

Produkty roślinne znajdują zastosowanie przy dolegliwościach o łagodnym nasileniu (zaburzenia trawienia, trudności w zasypianiu, przeziębienie), w schorzeniach przewlekłych (np. układu krążenia, układu oddechowego, zaburzeniach metabolicznych), pomocniczo w terapii lekiem syntetycznym, w rekonwalescencji, a także w profilaktyce jako środki witaminizujące i wspierające odporność.

Pamiętajmy, że to natura jest jedyną właściwą odpowiedzią na zagrożenia cywilizacyjne i środowiskowe współczesnego świata. To zioła są nieocenionym środkiem profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Zioła mają nie tylko wartości odżywcze (przyprawy, suplementy diety), walory lecznicze (fitoterapeutyki), ale także działanie pielęgnacyjne i ochronne, co czyni je cennymi surowcami kosmetycznymi.

Współczesna fitoterapia czerpie z tradycyjnego ziołolecznictwa ale wykracza daleko dalej. Jest naukowo zweryfikowana, oparta o wyniki przeprowadzonych badań. Substancje czynne ziół zostały poznane, wiemy jaki jest ich mechanizm działania. Produkty roślinne są w centrum zainteresowania świata nauki – Nagroda Nobla w roku 2015 została przyznana za badania nad antymalarycznym działaniem artemizyny pochodzącej z bylicy rocznej.

Produkty zielarskie muszą spełniać wygórowane kryteria jakości, skuteczności i bezpieczeństwa stosowania. Wskazania i warunki stosowania produktów są opisane w monografiach Europejskiej Agencji Leków (EMA). Wymagania jakościowe natomiast określa aktualne wydanie Farmakopei Polskiej i Farmakopei Europejskiej.

Co do zasady fitoterapia gwarantuje łagodniejsze działanie i mniejsze ryzyko działań niepożądanych w porównaniu z lekiem syntetycznym. Dostępność związków czynnych z surowca roślinnego jest często wyższa niż w przypadku przyjmowania izolowanych związków chemicznych. Należy przy tym wyraźnie zaznaczyć, że złożony skład surowców zielarskich jest niejednokrotnie atutem leku roślinnego. Różne grupy związków posiadają odmienny mechanizm działania wywierając wielokierunkowe korzystne działanie.

Nowoczesny lek roślinny wymaga standaryzacji na zawartość konkretnej substancji czynnej, której przypisuje się wywoływanie działania leczniczego lub efektu fizjologicznego. Wymaga także wykorzystywania nowoczesnych metod analitycznych (chromatograficznych i spektroskopowych) stosowanych w celu kontroli jakości preparatów.

Produkty roślinne pozostają niezmiennie w kręgu zainteresowania instytucji międzynarodowych. Tworzone są liczne opracowania monograficzne i wytyczne. Oprócz wspomnianych monografii EMA oraz farmakopei, warto wspomnieć o wartościowych publikacjach Europejskiego Naukowego Stowarzyszenia Fitoterapii (ESCOP) oraz Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), a także American Herbal Pharmacopoeia, Health Canada i ANSES.

Ziołolecznictwo stanowi nieodłączny element medycyny konwencjonalnej. Stosowane niekiedy określenia typu "medycyna alternatywna" lub "medycyna komplementarna" nie opisują właściwie współczesnej fitoterapii.

Około połowa występujących w obrocie rynkowym leków w skali światowej, to leki wywodzące się ze struktur pochodzenia naturalnego. Rośliny były i są nadal źródłem poszukiwań nowych struktur o działaniu biologicznym. Spośród 500 tysięcy znanych gatunków roślin, 50 tysięcy jest wykorzystywanych przez człowieka, a 5 tysięcy ma potwierdzony, korzystny wpływ na zdrowie. Warto wspomnieć że z regulacyjnego punktu widzenia do surowców roślinnych powinniśmy także zaliczyć glony, grzyby oraz porosty.

Aspekt bezpieczeństwa.

Bardzo ważne jest zgromadzenie możliwie dużej ilości danych o roślinie. Dla każdego surowca należy określać łacińską nazwę gatunkową, część rośliny. Dla każdego przetworu powinniśmy znać stopień jego koncentracji oraz zawartość składników czynnych. Warto znać pochodzenie rośliny: region geograficzny pochodzenia, typ uprawy, określenie miejsca zbioru ze stanu naturalnego, stosowane środki ochrony roślin itp. Należy określić dane jakościowe w ramach 3 grup danych: tożsamość, zawartość składników czynnych i obciążenie zanieczyszczeniami.

Wiedzę na temat skuteczności i warunków bezpiecznego stosowania surowców posiadamy z badań klinicznych na ludziach, badań przedklinicznych na zwierzętach, badań in vitro, a także modelowania komputerowego in silico. Źródłem informacji są opinie lub monografie niezależnych grupy ekspertów lub jednostek naukowych, organizacji międzynarodowych, a także przeglądy krytyczne bądź meta-analizy wielu badań interwencyjnych, obserwacyjnych, danych epidemiologicznych. Wiedzę powszechna czerpiemy z podręczników kierowanych do zwykłych odbiorców oraz źródeł internetowych, ale należy być wobec nich krytycznymi. Nie należy bynajmniej lekceważyć wiedzy płynącej z tradycji stosowania ziół. Tradycja ta sięga setek lat i znalazła potwierdzenie w wynikach współczesnych badań naukowych.

Przy ocenie możliwości stosowania danej rośliny w lekach lub suplementach diety należy brać pod uwagę czynniki regulacyjne. Należy zweryfikować czy roślina nie jest objęta ochroną gatunkową, czy nie jest zakazana do stosowania, czy nie jest trująca, narkotyczną lub silnie działająca. W przypadku składników suplementów diety ważny jest status w wykazie i katalogu nowej żywności, a także ewentualne właściwości alergenne. Warto ocenić czy składnik nie będzie traktowany jako środek dopingujący w sporcie.

Surowce roślinne mogą powodować interakcje i działania niepożądane. Najczęściej składniki suplementów diety wpływają na wchłanianie (antrazwiązki, surowce śluzowe) i metabolizm leków (dziurawiec, lukrecja). Surowce uspokajające mogą wchodzić w interakcje z lekami syntetycznymi. Potencjalnie niebezpieczne interakcje dotyczą wpływu na krzepliwość krwi (miłorząb, czosnek, żeń-szeń, imbir, a także rośliny z rodziny kapustowatych), poziom cukru we krwi (czosnek, żeń-szeń, cynamon) oraz ciśnienie krwi (surowce kofeinowe). Sok grejpfrutowy może powodować wzrost stężenia leków we krwi ale dopiero po wypiciu całego 1 litra soku.

Spośród działań niepożądanych należy zwrócić uwagę na surowce powodujące nadwrażliwość na światło – dziurawiec, arcydzięgiel. Co ciekawe, według danych literaturowych, spośród roślinnych składników suplementów diety, działania niepożądane wywoływały najczęściej soja, lukrecja i zielona herbata. Dla każdej rośliny wymagany jest pozytywny stosunek korzyści do ryzyka stosowania. Przy ocenie potencjalnych działań niepożądanych i interakcji należy oszacować ich istotność kliniczną – w zdecydowanej większości przypadków zagrożenia nie powinny wystąpić.

Aspekt kategoryzacji lek / suplement diety

Rozróżnianie pomiędzy różnymi kategoriami produktowymi, zwłaszcza produktem leczniczym i suplementem diety jest tematem aktualnym, żywym i wciąż nastręczającym trudności rynkowych. Istnieje wiele interpretacji i wykładni, jednak zagadnienie to nie zostało nadal wystarczająco uregulowane. Styk pomiedzy tymi kategoriami produktowymi warto przybliżyć w aspekcie opisowym oraz ilościowym. Bardzo pomocne wydaje się podejście Rady Europy, przedstawione w trzech różnych wytycznych, z których najcenniejsza to dokument "Homeostasis, a practical tool to distinguish between foods (including food supplements) and medicinal products". Opisano tam model rozróżniania oparty o koncepcję homeostazy rozumianej jako stan organizmu, w którym parametry fizjologiczne są na poziomie uznanym za normalny.

W oparciu o tą koncepcję, w ramy składników suplementów diety najlepiej wpisują się surowce antyoksydacyjne i adaptogenne które ogólnie, niespecyficznie wspierają homeostazę organizmu. Związki polifenolowe (zwłaszcza flawonoidowe) ze względu na swoje prozdrowotne działanie bywały czasem nazywane fitaminami, na wzór witamin, lub wprost witaminą P. Adaptogeny natomiast to niejednorodna chemicznie grupa związków podnosząca niespecyficzną odporność organizmu, normalizująca funkcje fizjologiczne, zwiększająca zdolność do adaptacji, pomagająca utrzymać homeostazę, modulująca procesy metaboliczne i funkcje układu immunologicznego i hormonalnego, zapobiegająca uszkodzeniom na poziomie komórkowym i wyczerpaniu. Są skuteczne zwłaszcza przeciw czynnikom szkodliwym nieinfekcyjnym.

W ramy składników odżywczych wykazujących efekt fizjologiczny wpisują się także surowce zawierające kwasy tłuszczowe nienasycone (NNKT), czasem określane mianem witaminy F, a także wszelkie inne surowce które wspierają organizm w zakresie konkretnych, wybranych parametrów fizjologicznych. Pamiętajmy, że suplementy diety są pomocne w uzupełnianiu normalnej diety w zdrowiu i chorobie. Leki natomiast służą do terapii i muszą być skuteczne w deklarowanych wskazaniach leczniczych.

Tabela. Opisowe i ilościowe rozróżnianie suplementów diety od leków.

Dla witamin i składników mineralnych jako ilość istotną fizjologicznie uznano 15% referencyjnej wartości spożycia (RWS) tych substancji, a RWS została prawnie określona. W przypadku składników pochodzenia roślinnego nie określono ani RWS ani innych wytycznych ilościowych. Należy jednak szacować, że minimalna ilość znacząca żywieniowo powinna być określona na przynajmniej 1 % dawki leczniczej. Dawka lecznicza jest znana z licznych, dostępnych monografii roślin. Jak jednak ocenić maksymalną ilość o walorach spożywczych, wykazującą efekt fizjologiczny, a nie będącą jeszcze dawką leczniczą właściwą dla kategorii leku? Odpowiedź możemy znaleźć w uchwałach Zespołu ds. Suplementów Diety będącego częścią Rady Sanitarno-Epidemiologicznej, organu doradczego i opiniodawczego Głównego Inspektoratu Sanitarnego. Wynika z nich, że 99% dawki leczniczej może być uznane jeszcze jako porcja spożywcza. Pamiętajmy – parafrazując Paracelsusa – że to dawka czyni truciznę i że to dawka czyni lek.

Inspirujmy się naturą i żyjmy zgodnie z nią.

dr farm. Radosław Ekiert

KZZ Herbapol w Krakowie SA

ul. Chałupnika 14, 31-464 Kraków